منابع بررسی تاریخ عرب جاهلی
حدیث و آن مصدر دوم برای شریعت اسلامی پس از قرآن است چرا که احکام و قوانین برای مجتمع اسلامی در حال دگرگونی را تضمین می کند و اعتبار دارد به عنوان صادق ترین مصادر تاریخی بعد از قرآن کریم برای تدوین تاریخ جاهلی نزدیک به اسلام به شمار می آید، با وجود آن که حدیث به طور بالفعل تا اواخر قرن دوم هجری در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز کمتر مورد توجه قرار گرفته بود با این حال، حدیث تجسم بخش روایات شفاهی است که از همه متقدم ترند که به ما رسیده است از طریق تدوین و از لحاظ اعتماد در اسناد بسیار دقیق می باشد، علاوه بر این که حدیث از آنچه نزد ما در مورد حیات دینی و فکری و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی وجود دارد و در ذهن ما قائم است، تاثیر می پذیرد و البته بعضا از احادیث نیز دیده شده که برای موضوعات مختلف حتی جعل شده و برای هدف خلاقیت و مباحثه و منازعه به کار رفته که از مفاصد رسول اکرم(ص) به دور می باشد و شکی نیست که پژوهشگر در زمینه ادبیاث باید از اعتماد در مورد مجموعه های احادیث برخوردار باشد مانند مجموعه های جامعی همانند صحبح بخاری (ت ۲۵۷) و شرح های مربوط به آن و صحیح مسلم (ت ۲۶۲) و سنن ابی داود ( ت ۲۷۵) و سنن تزمکذی (۲۷۹)
اینها کتب تفسیری می باشند که شرح های مفصلی را شامل می شوند در مورد آنچه در قرآن و احادیث وجود دارد. همچنین در این کتاب ها، طبقاتی چند از لحاظ تاریخی، مخصوص به عصر جاهلی آمده است و البته اخبار مختصری را در مورد بعضی حوادث در عصر جاهلی به ما می دهند و همچنین عصر نبوت رسول اکرم را در بر می گیرند و البته که در آن ها هیچ اغراقی در استفاده از تشابیه و استعارات در مورد حوادث در آنها نمی باشد. تفسیر در همان عصر نبی اکرم (ص) ریشه دار شد و خود پیغمبر (ص) اول شارح قرآن کریم بود و صحابیون گرامی به او نزدیک شدند و این امر مهم را انجام دادند. به اعتبار همین شرح ها و تفاسیر، مردمان ان روزگار و ازمنه بعد، به اسرار قرآن کریم با هدایت نبی اکرم (ص) واقف شدند و از مشهورترین مفسرین در مورد صحابه عبدالله بن عباس می باشد و هستند از میان تابعین که خود از تابعین ماقبل، معارفی این چنین را، اخذ کرده اند. عبدالله بن عباس، گفته های افراد پیش از خود را جمع کردند و با کنار هم قرار دادن آن ها، تفاسیر را رقم زده است و علما و دانشمندان نیز در تفسیر اثر عبدالله بن عباس، تلاش هایی را روی پیوستاری متفاوت داشته اند و به آن ها تفسیر ماثور(که تفسیر نقلی نیز به آن گفته می شود) می گویند و از میان کتاب هایی که تفسیری این چنین را، ارائه می دهند، تفسیر تاریخی معروف طبری (ت ۳۱۰ هجری) می باشد کتاب او “جامع البیان فی تفسیر القرآن” نام دارد. و همچنین می توان از این دست کتب به تفسیر ابن کثیر دمشقی اشاره کرد که البته نزدیک به تفسیر طبری می باشد اگر نگوییم در بعضی مسائل چیره تر است. و در این کتاب تفسیر به رای پدید آمده و مفسر در آن، بر واژگان و معانی کلمات اعتماد دارد و برای این خاطر است که به تفسیر درایه یا تفسیر عقلی نیز مشهور شده و در آن درسگفتار هایی یافت می شود و اختلافات نیز با کتاب زیاد است و مشهور ترین تفاسیر به رای تفسیر الزمخشری (ت ۵۳۸) می باشد و به عنوان تفسیر لغوی شناخته می شود و همچنین باید به تفسیر فحر الدین رازی (ت ۶۰۶) اشاره کرد و آن تفسیر عقلی است و رازی در آن جستجوی آرای جهان شمول را در نظر دارد و آیات در ان تقسیم شده اند و به عدد مسائل مختلف تفسیر وجود ارد، در این کتاب در تاویل مسائل از عقاید اهل سنت و جماعه بهره گرفته شده است. و همچنین از میان این دست از کتب، می توان به تفسیر البیضاوی (ت ۶۸۵) با عنوان “انوار التنزیل و اسرار التاویل” یاد کرد و در آن به اثبات دلایلی بر اصول اهل سنت انجام شده و دیگر تفاسیر نیز که فقط نام آنها را عنوان کنیم: تفسیر ابی السعود ، و تفسیر النسفی، و تفسیر الخازن می باشند.
منابع تاریخ عرب جاهلی
دو نمونه از طبقه اول
ابن بن عثمان بن عفان (۱۰۵ هجری قمری)
او والی در مدینه بود در زمان خلافت عبدالملک بن مروان و به حدیث و فقه مشهور بود ولی با این حال به پژوهش در حوادث و فتوحات نیز پرداخته در مورد سیره نبوی نیز نوشته که منبعی تضمین کننده در مورد احادیث رسول خدا می باشد. و ابن سعد و ابن هشام نیز چیزی در سیره نقل نکرده اند مگر انکه از کتاب این شخص با احتیاط برگرفته باشند و دکتر الدوری نیز علت آن را چنین می داند که کتاب وی مرحله انتقالی بین پژوهش در حدیث و پژوهش در غزوات و فتوحات اسلامی می باشد.
عروه بن الزبیر بن العوام (ت ۹۲ هجری)
پسر زبیر است. کتاب وی در میان کتاب های طبقه های اول در کتاب های سیره می باشد آنچه از حدیث در آن است مورد اعتماد بعضی است، روایات زیادی از پیامبر اکرم (ص) در آن وجود دارد که از پدر خود، زبیر و مادرش اسما و خاله خود عایشه و ابوذر غفاری صحابی نقل کرده است عروه در مدینه به دنیا آمده و احادیث را از بسیاری مانند پدرش زبیر، زید بن ثابت، اسامه بن زید و ابوهریره ، عبدالله بن عمرو و ابن عباس نقل کرده است. او به مصر مهاجرت کرد و تقریبا هفت سال در آنجا ماند و در همان جا ازدواج کرد و به دمشق نیز چندین دفعه مسافرت کرد.
ترجمه از تاریخ العرب فی عصرالجاهلیه. عبدالعزیز سالم. انتشارات دارالنهضه العربیه. صص ۲۰-۲۲