بر پایه روایت متداول در کتاب های تاریخ و نیز ملل و نحل پایه گذار فرقه معتزله به عنوان نخستین فرقه بزرگ کلامی واصل بن عطا ملقب به غزال بود. وی در مکتب حسن بصری که از رجال سرآمد روزگار در اعتقادات، فقه حدیث و نیز تصوف بود، تلمذ  کرد و از اندیشه های او که خود زمینه ای بر اندیشه اعتزال و همچنین مسلک تصوف است اثر پذیرفت.

داستان جدایی او از استادش را در منابع مختلف به گونه ای تقریبا همسان روایت کرده اند و برخی ریشه نامگذاری طرفداران اندیشه او به معتزله را به همین داستان بازگردانده اند. شهرستانی در الملل و النحل در این باره چنین آورده است:

مردی بر حسن بصری درآمد  و گفت ای پیشوای دیندر روزگار ما گروهی ظهور کرده اند که مرتکب گناه کبیره را کافر می دانند و از دیدگاه آنان گناه کبیره کفری است که شخص به سبب آن از آیین بیرون می رود آنان وعیدیه خوارج هستند هم گروهی دیگر وجود دارند که مرتکبان کبیره را مهلت می دهند و حکم درباره آنان را به زمانی دیگر وا می گذارند و معتقدند  با وجود ایمان  گناه کبیره زیانی نمی رسانند. از دیدگاه آنان عمل رکنی از ایمان نیست و با وجود ایمان نافرمانی زیانی نمی رساند، چونان که با وجود کفر نیز طاعت و فرمانبری سودی ندارد. آنان مرجئه این امت هستند. در این باره چه داوری می کنی؟

حسین لختی به اندیشه فرو رفت  و پیش از آن که پاسخ گوید، واصل برخاست و گفت:  من می گویم: مرتکب کبیره نه به طور مطلق مومن است و نه به طور مطلق کافر، بلکه در منزلتی است میان این دو منزلت ؛ نه مومن و نه کافر.

واصل برخاست و به کنار یکی از ستون های مسجد رفت و پاسخی را که داده بود برای جمعی از شاگردان حسن تقریر و تبیین کرد.

در این هنگام بود که حسن بصری گفت: “اعتزل عنا واصل” واصل از ما کناره گزیده است. بدین سان واصل و طرفدارانش معتزله نام گرفتند.

  صابری، حسین(۱۳۸۸) تاریخ فرق اسلامی (۱) فرقه های نخستین مکتب اعتزال مکتب کلامی، اهل سنت ، خوارج. نشر سمت. چاپ پنجم.   صص ۱۲۱- ۱۲۲