با تشکیل و تداوم حکومت اسلامی و گسترش قلمرو آن در سایر سرزمين ها ثبات اقتصادی به تدریج افزایش یافت. در پی افزایش ثبات اقتصادی، شالوده های عصر طلایی اقتصاد در قلمرو حكومت اسلامی بنیاد نهاده شد. به عبارت دیگر، کسب و کار رونق گرفت و فعالیت های تجاری در شهرهای اسلامی گسترش یافت. این فعالیت های تجاری، پس از بنام شهر بغداد، به منزله پایتخت خلافت عباسی، به اوج خود رسید. شهر بغداد، از طریق راه های ارتباطی آبی، از یک سو به خلیج فارس و از سوی دیگر به موصل در سوریه مربوط می شد. هم چنین این شهر پذیرای کاروان هایی بود که از طریق بیابان به سوریه و ایران می رفتند. بدین ترتیب، نه تنها موقعیت جغرافیایی بغداد باعث شده بود که این شهر نقله عبور اجباری برای همه نقل و انتقالات و مبادلات تجاری، که از راه های خشکی و آب صورت می گرفته باشد، بلکه وجود دربار خلافت، که مصرف کننده مقادیر بسیاری از کالاهای تجملی و زینتی بود، باعث رونق بازار بغداد می شد. این وضعیت و موقعیت جغرافیایی بغداد باعث شد که تعداد بسیاری از تجار بزرگ و معروف در این شهر سکونت گزینند. این تجار که تعدادی ایرانی و تعدادی یهودی و مسیحی بودند برای وزرای خليفة عباسی به منزله بانکداران دولتی امروزی شمرده می شدند. با افزایش معاملات تجاری و فعالیت های مالی به تدریج نظام پولی در قالب چک و سفته عرضه شد .

 

هدف از استفاده چک و سفته در معاملات تجاری جلوگیری از حمل و نقل پول های سکه های بسیار سنگین، به ویژه سکه های زرد و سیم، بود. این سکه ها به تدریج بر اثر پرداخت ها و جابه جایی های مکرر صدمه می دیدند و از لحاظ امنیتی هم مشکل ساز بودند؛

در دوره اسلامی، سفته یکی از ابزارهای سپرده گذاری و از بهترین انواع مبادلات مالی بوده است که از آن می توان به «حواله»، «اوراق مالی» با ضمانت نامه ها نیز یاد کرد. صابی در تعریف سفته گفته است: شخصی مالی را به دیگری پرداخت می کند، در حالی که دریافت کننده در شهر پرداخت کننده مالی دارد (صابی، بیتا: ۱۶). خوارزمی سفته را سفتجه» به ضم حرف سین تلفظ نموده و فقط اشاره دارد که وسیله معروفی است. وی در این نشون توضیح بیشتری نداده است (خوارزمی، ۱۳۹۲: ۶۲). به نظر می رسد کاربرد و مفهوم سفته آن قدر مشخص بوده که خوارزمی نیازی به تعریف آن ندیده است و البته احتمال دارد و آن را به طور کامل نمی شناخته است. انور سفته را این گونه تعریف کرده است: «مالی باشد که به شهری پا به جایی به کسی دهند و به جای دیگر بازستانند» (انوری، ۱۳۷۳: ۱۰۰).

با گذشت زمان، تجار به علل گوناگون و از جمله ایمن نبودن انتقال مسکوکات طلا و نقره از محلی به محل دیگر آنها را نزد شخصی به نام صراف به امانت می گذاشتند. صراف مبادله کننده پول، تبدیل کننده پولی به پورت دیگر، در ارزیاب پول برد. این تجار در قبال سپردن مسكوكات از صراف مته ای دریافت می کردند و با تحویل سفته به مصرف دیگر در شهری دیگر که قابل اعتماد مصراف اول بود و یا به شعبه ای که خود محراف در آن شهر داشت، مسکوکات طلا و نقره دریافت می کردند. بدین ترتیب، دیگر لازم نبود تجار مسکوکات را با خود حمل کنند و از شهری به شهر دیگر ببرند و در نتیجه، این مسكوكات از دست برد راهزنها نیز در امان می ماند. با افزایش اعتماد تجاری به سفته ها و گردش این اوراق در میان ایشان، پول فلزی دست نخورده در صندوق صراف باقی می ماند (طبیبیان، ۱۳۶۶: ۳۳).

در اوایل قرون وسطی، نهضت اتحاد اسلامی شالوده های مصر طلایی اقتصاد را بنياد نهاده بود و اسلام، به هر جا که وارد می شد، کسب و کار و داد و ستد را رونق می بخشید و نقش مهمی در توسعه معاملات اعتباری ایفا می کرد. از طریق اسپانیا، مديترانه، و دریای بالتیک بود که بازرگانان جهان اسلام توانستند، در جایگاه واسطه های ضروری، در تجارت شراب مداخله داشته باشند و بدین وسیله تجارت میان اروپا با جهان اسلام دیگر منحصر به سر زمین های جنوب اروپا نبود (میرآخور و الحسنی، ۱۳۷۱: ۱۷ – ۱۲۳). اشپولر تشان داده که چگونه تجارت بین ملت های اسامی و سرزمین های شرق با اروپا از طریق روسیه و لهستان تا مراحل دریای بالتیک، اسکاندیناوی، و شمعان مركزي اروبا مشورت می گرفته است (۲۰-۱۱ :۱۹۷۰ ,Spuiler). همراه با تجارت فرهنگ، نهادهای مالی، و فرایندهای اقتصادی اسلام نیز اشاعه می یافته است. برای نمونه، مورخمی به نام «لابیب» متن قرارداد مضاریه ای را که بین یک تاجر ونیزی و بازرگانان مسلمان ساکن اسكندريه منعقد شده یافته است (۹۸-۷۷-۱۹۶۹ ,Lahbib)۔

۴-۲  دوره اموی

داده های تاریخی از کاربرد محدود سفته در این دوره حکایت می کند تا جایی که جهشیاری بیان کرده است که در ایام خلافت مروان بن محمد (۱۲۷ – ۱۳۲ ق) ماليات بعضی از مناطق به صورت سفته به صورت سفته ارسال می شد (جهشیاری، ۱۳۵۷: ۴۷)

 4-3  دوره عباسی

در دورۀ خلافت عباسیان سفته نقش بارزی در معاملات مالی و تجاری و حتی پرداخت ماليات ايفا می کرد. نقشی را که سفته در ساماندهی گردش سریع پول و جلوگیری از خطر سرقت آن ایفا می کرد بی شک شبیه چک های مسافرتی (travellers cheques) امروزی است با این تفاوت که برای جلوگیری از سرقت رفته، تدابير خاصی لحاظ می شد و سفته را فقط حامل آن می توانست بگیرد (برای اطلاعات بیشتر ، ۴-۱ :۱۹۳۷ ,Fischel). البته در ابتدای حاکمیت عباسیان سفته کاربرد اندکی داشت. دوره دوم خلافت عباسی (۲۳۲ – ۴۴۷ قی)، از زمانی که نهادها و دیوان های مالی توسعه پیدا کرد، اوج رونق سفته بوده است و احتمالا یکی از علل گسترش و توسعه آن بحران مالی حکومت بوده است.

از سوی دیگر با توجه به رونق بازرگانی و مخاطرات در بین راه ها، بازرگانان هنگام حمل أموال تجاری از سفته استفاده می کردند تا با امنیت کامل اموال خود را نقل و انتقال دهند (الزبیدی، ۱۹۶۹: ۲۲۳)۔

در برخی اوقات هم سفته هایی که به مرکز خلافت می رسید، به سبب آن که باعث بروز مشکلاتی برای دولت می شد، به جریان نمی افتاد و به مصرف هم نمی رسید؛ چنان كه در دورة ابوعلی خاقانی، وزیر مقتدر خلیفه عباسی، اوضاع به همین صورت بود (صابی، بی تا: ۲۸۵). به نظر می رسد سفته نقش اساسی در نظام مالی خلافت عباسی داشت، به شکلی که نه تنها به منزله وسيلة انتقال مالیات از سایر مناطق بود، بلکه در بخش های داخلی حکومت و تسهیل امور مالی هم کاربرد داشته است و فیشل این را به خوبی بیان کرده: «سفته تنها در تجارت خارجی به کار می رفته بلکه در تسهيل عملیات مالی و اداری بین دستگاه های دولتی تیز کارایی داشته است» ( ۱۹۳۳:۵۷۸ ,Fischel)

از آن جایی که چک از اوایل ظهور اسلام به معنای شرعی حواله اعطایی که به موجب آن حقوق سپاهیان پرداخت می شد شناخته و معروف بوده است، با شکل گیری جنبش اقتصادی در حکومت اسلامی به کارگیری چک رواج یافت (فرای، ۱۳۹۵: ۱۰۷). به گفته یعقوبی در حکومت اسلامی عمر نخستین کسی بود که از چک برای پرداخت استفاده کرده است و پایین چکها را مهر زده است (يعقوبی، ۱۳۷۱: ۲/ ۲۳). در منابع آمده است که شمر بن خانی به کارگزار خود در مصر نوشت که مواد خوراکی را به مدینه حمل کند. زمانی که این اقلام به مدينه رسید، حجم زیاد کالای وارد شده مانع از توزیع سریع آن در میان مردم شد لذا خليفه عمر دستور داد تا زید بن ثابت مردم را ملزم کند که مراتب و نام خود را بر در خانه هایشان بنویسند و برای آنها چکهایی از کاغذ نوشته شود و سپس او زیر چکها را امضا نماید تا به مرور در زمان هر کدام به بیت المال رجوع کنند و سهمیه خویش را تحویل بگیرند (همان). به نظر می رسد برخی از چک ها بدون تاریخ نوشته می شد و همین باعث لایه برخی از کارگزاران می شد. قلقشندی آورده است که ابوموسی اشعری به خلیفه دوم نامه نوشت که برخی از چکهای ایشان تاریخ مشخصی ندارد و فقط با عبارت ماه شعبان نوشته شده است و مشخص نیست که شعبان گذشته مد نظر خلیفه بوده است یا شعبان آینده (قلقشندی، ۱۹۷۰: ۳۰۹/۱۰ -۳۱۰

اوج رواج چک در این دوره در زمان خليفه معتضد است زیرا بیش ترین تحولات در خصوص نظام مالی را در این مقطع شاهدیم. صابی آورده است که در ایام خالافت معتضد چک هایی به مبلغ سه هزار دینار بین معاملات برای توزیع ارزاق در دارالخلافه نوشته شد مصابی، بی تا: ۵۸). به نظر می رسد برای جلوگیری از تخلفات احتمالی و برای پرداخت حقوق مأموران حکومتی از چک استفاده می شده است و آن گونه که از شواهد تاریخی استنباط می شود چکهای صادر شده زمانی وصول شدتی بود که باید مانند امروزه دارای دور امضا باشد، در غیر این صورت پرداخت نمی شد و با توبيخ مقام مافوق مواجه می شد که در منابع گوناگون اشاراتی به کاربرد این نوع چک در قرن چهارم هجری قمری شده است. چک در مرکز حکومت برای پرداخت مواجب سپاهیان نیز به صورت ملموسی استفاده می شد. در روزگار المکتفی خلیفه عباسی، ابوالحسن بن فرات نویسنده دیوان خاج محمد بن داوود، متولی حقوق سپاهیان را به سبب پرداخت های بدون چک و یا سند مورد حسابرسی و مؤاخذه قرار داد؛ به همین علت، وزیر او به متصدی بیت المال دستور داد که هیچ چیز را اعم از اعضا و هزینه بدون معرفی و اجازه ابوالحسن آزاد از بیت المال خارج کند و باید امضا یا علامت او بر روی چک ها ثبت شده باشد (همان: ۱۳).

البته همیشه چک را حاکمان صادر نمی کردند داده های منابع حاکی از آن است که برخی از شعرا و بزرگان هم چک صادر می کردند. بشار علاف شاعر می گوید:

در مجلس ابی الحسن اخفش حضور داشتم ایشان چکی در وجه من به علی بی یحیی برزق صادر کرد ایشان دینارهایی به من عطا نمود و به من امر کرد که در خصوص تعداد دینارها به اخفش چیزی نگویم (خطیب بعدادی، ۱۴۱۷ : ۷/۳۹۱).

منبع:

ربانيزاده، سيد محمد رحيم  (1391). “گردش نظام پولي خلافت عباسي در قالب چك و سفته” پژوهشنامة تاريخ اجتماعي و اقتصادي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي سال اول، شمارة اول، صص ۶۲-۴۷